Prof.Dr. Serpil AYTAÇ
Giriş
Türkiye, içinde bulunduğumuz yüzyılda çok hızlı demografik, iktisadi ve toplumsal gelişmelere sahne olmuştur. Örneğin ülke nüfusu 1920 lerin ortasında 13 milyondan, 2004 yılında 75 milyona ulaşmıştır. Nüfus artışları, yüzyılın ikinci yarısında hızlı bir iç göç ve kentleşmeyi de beraberinde getirmiştir. Son elli yıldır göç olgusunun yurt içi ve yurt dışı boyutlarının yaşandığı ülkemizde göç, batıdaki gibi sosyalleşmenin zorunlu bir sonucu olarak ortaya çıkmamıştır.
Tarımdaki hızlı makinalaşma, kırsal kesimlerde ekonomik yapıyı oluşturan toprak, nüfus dengesizliğine yol açmış, üretim dışı kalan özellikle genç işgücü, yeni geçim kaynakları bulmak üzere kentlere göç etmeye başlamışlardır.
Başlangıçta Ankara, İstanbul, İzmir gibi büyük kentlere doğru yönelen bu hareket, kırdan kente, doğudan batıya ve yurt dışına olmak üzere toplumsal yapıyı etkilemiştir. Bursa' da konumu ve ekonomik yapısı ile ülkemizde önemli göç alan kentlerden birisidir.
Bursa'nın Konumu
Bursa, Kuzeybatı Anadolu'nun en eski doğa ve tarih kentidir. Bursa ve çevresi, çok eski yıllardan bu yana büyük kentlerin beşiği olmuştur. Hitit, Lidya, Frigya, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı kültürleri Bursa' da önemli izler bırakmıştır.
Bursa, Asya ile Avrupa arasındaki bir bölgede olması nedeni ile hem Asya, hem de Avrupa kültüründen etkilenmiştir. Nitekim Orhangazi yakınlarındaki Ilıpınar Höyüğü kazılarından, buradaki yerleşim alanlarının Asya ile Balkanlar ve Avrupa kültürleri arasında geçişi sağladığı anlaşılmıştır.
Osmanlı Devletinin kurulduğu bu topraklar, Bursa'yı özgün bir tarih kenti yapmıştır. Verimli ovasıyla, şifa dağıtan kaplıcalarıyla, Uludağ'ıyla, geleneksel Türk tiyatrosunun temel taşı olan Karagöz ve Hacivat'ıyla, kılıç kalkan oyunlarıyla, dağ yöresinin Yörük kültürüyle Bursa, ülkemiz kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Batıya açılan pencere İpek yolunun geçtiği yer olan ve Necmi Gürsakal'ın "Floransalı Carlo" kitabında da belirttiği gibi, bir ipek kenti olan Bursa'nın uzun yıllardan beri çekici bir merkez olduğu bilinmektedir.
Bursa'nın Nüfusundaki Gelişimin Tarihsel Süreç İçinde İrdelenmesi
Osmanlı devleti ile ilgili tarihsel demografik araştırmaların özellikle 15-16-17 yy. nüfus verilerinin, Osmanlı yönetiminin fethedilen topraklarda dönem dönem yaptığı sayım ve yazımlara dayanmakta olduğu anlaşılmaktadır. Bu sayım ve yazımların toplandığı Tapu Tahrir defterleri, bu dönemler için esas demografik malzemeyi oluşturmaktadır. Tabii bu sayımların birer arazi, nefer ve tarımsal gelir dökümü olarak düşünüldüğü, sayımın birebir kişilerle değil, vergiye tabi tutulacak hanelerden oluştuğu bilinmektedir.
Prusa'dan Bursa'ya Nüfusun Gelişimi
Türkiye'nin 4.nci büyük kenti olan Bursa'nın nüfusundaki gelişmeyi incelediğimizde, İÖ. II ve III yy. da kral Prusias I tarafından kurulduğu ve Prusa adı verildiği yazılı kaynaklarda belirtilen Bursa kent nüfusunun Bizans döneminde ne kadar olduğuna ilişkin veri bulunmamaktadır. Ancak fetihten sonra Müslüman Doğunun hemen her yerinden gelen göçlerle hızlı bir nüfus artışı olduğu bilinmektedir. Güvenilirlik derecesi bilinmese bile Bursa'nın XV. yy. dan itibaren çağının büyük kentleri arasında yer aldığı iddia edilmektedir. (Akkılıç, 2001)
Kentsel gelişimin XVI. yy. değin büyük bir hızla sürdüğü, 1521-1530 yılları arasında yapılan yazıma göre Bursa'da hane halkı sayısının 6351 olduğu, 1571-1580 arasında da 12.852'ye çıktığı anlaşılmaktadır. Ömer Lütfi Barkan'a göre Bursa nüfusu 34.930 dur(Barkan,1941). Böylece Bursa, İstanbul'dan sonra Doğunun en büyük kenti olmuştur. 1573-1574 yılları arasında Bursa nüfusu 65.000 dir.( Gerber,1988)
Tablo 1.Yıllara Göre Tahmini Bursa Nüfusu (19.yy-20.yy)
Yıllar |
Tahmini Nüfus |
1520-1530 |
34.930 |
1573-1574 |
64.000 |
1830-1840 |
70.000 |
1831 |
60.000 |
1844 |
100.000 (*) |
1863 |
70.000 |
1875 |
35.709 |
1885 |
33.674 |
1890 |
76.303 |
1892 |
76.704 |
1906 |
61.451 |
1912 |
80.000 |
1918 |
65.577 |
1927 |
61.451 |
Kaynak: Cem Behar, Osmanlı İmparatorluğu'nun ve Türkiye'nin Nüfusu, DİE, 2003
* Bazı kaynaklarda bu rakam 50.000 olarak belirtilmektedir. (Bknz.Erder,1976)
Bursa'da Osmanlı döneminin ilk düzenli nüfus sayımı 1831'de yapılmış, kent merkezinin 32.000 olduğu yabancı kaynaklarda belirtilmiştir (Ubicini,1856'dan akt. Behar,2003). Ancak bu sayımda sırf erkekler sayıldığı için sağlıklı değildir. Aynı kaynakta 1844 sayımına göre Bursa kent nüfusunun 100.000 olduğu tahmin edilmektedir.Bu sayının da sağlıklı olduğu söylenemez. O dönemde Bursa kentinde 10552 İslam, 2159 Rum, 627 Yahudi, 2800 Ermeni olmak üzere toplam 16138 vergi yükümlüsü erkek yaşamaktaydı. (Behar,2003)
Bireylerin sayılmaya başlandığı 1875 sayımında Bursa merkezinde 22.826 İslam ve 12.883 gayrimüslim olmak üzere 35.709 kişi yaşamaktaydı.(Barkan,1941)
Osmanlı Devletinin son dönemlerinde Balkanlar ve Kafkasya'dan yoğunlaşan göçler dolayısıyla gerek ilin genel, gerekse kentsel nüfusta hızlı artışlar gözlenmektedir. Bu dönemde Kafkasya ve Kuzeydoğu Anadolu'dan göç edenler, şehrin batı yakasına (Yıldırım bölgesi) yerleştirilmişler. Bu zorunlu göçlerden sonra 1892 tarihinde yapılan sayımda Bursa nüfusu 76.704 olarak belirtilmiştir.
1911-1912 Balkan savaşları sonrasındaki göçlerin ardından nüfusun ne olduğuna ilişkin kesin bilgiler yoktur. Ancak Cumhuriyet sonrası daha sağlıklı verilere sayımlarla ulaşılabilmiştir.
1892 sayımına göre 76.704 olan Bursa kent nüfusu, savaş ve iç göçler nedeniyle 1906'da % 1.3 oranında gerileyerek 66.151 olmuş, Cumhuriyet sonrası 1927 de yapılan ilk ciddi nüfus sayımında ise kent nüfusu % 7.10 gerileme ile 61.451'e düşmüştür. Osmanlı'dan Cumhuriyete Bursa nüfusundaki azalmada, özellikle Kurtuluş savaşı sonrası Gayri-Müslimlerin göç etmelerinin etkili olduğu düşünülebilir.
Tablo 2. Bursa Nüfusunun Gelişiminin Yıllara Göre Dağılımı
Yıllar |
Merkez Nüfus (3 İlçe ile) |
Toplam Nüfus |
1927 |
61.451 |
399.942 |
1935 |
72.187 |
442.760 |
1940 |
77.598 |
461.648 |
1945 |
85.919 |
491.899 |
1950 |
103.812 |
545.919 |
1955 |
128.875 |
598.898 |
1960 |
153.886 |
693.894 |
1965 |
211.644 |
755.504 |
|
|
|
Yıllar |
Merkez Nüfus (3 İlçe İle) |
Toplam Nüfus |
1970 |
275.953 |
47.884 |
1975 |
346.103 |
61.639 |
1980 |
445.113 |
1.148.492 |
1985 |
612.510 |
1.324.015 |
1990 |
834.576 |
1.603.137 |
1997 |
1.070.336 |
1.958.529 |
2000 |
1.194.687 |
2.125.137 |
2002 |
1.338.586 |
2.150.889 |
Kaynak: Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler,2001 ve Yılmaz Akkılıç, Prusa'dan Bursa'ya bir Kentin Tarihsel Serüveni,2003; den yararlanılarak hazırlanmıştır.
Şekil 1. Bursa Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı
Doğal kaynakları çok zengin olan Bursa ilinde otomobil ve Tekstil sanayiinin ağırlıklı olması, Bursa'ya gerek Yurtiçi, gerekse yurtdışından göçü hızlandırmıştır. Bursa'nın şehir nüfusunun yıllık nüfus artış hızı (%34,67), Türkiye'nin şehir nüfusunun yıllık nüfus artış hızından (%26,81) büyüktür.
Nüfus artış hızının en büyük nedeni göçtür. En fazla göçü yurt dışında Bulgaristan'dan, yurt içinde ise Erzurum'dan almaktadır. Nüfusun %53,7 si 0-29 yaş arasında olup, hane halkı büyüklüğü 3,90 dır.
Tablo 3. Bursa İli Yıllık Nüfus Artış Hızı (%)
Yıllar |
Nüfus Artış Hızı (%) |
1927-1935 |
12,71 |
1935-40 |
8,35 |
1940-45 |
12,69 |
1945-50 |
20,84 |
1950-55 |
18,52 |
1955-60 |
29,45 |
1960-65 |
17,01 |
1965-70 |
23,07 |
1970-75 |
25,18 |
1975-80 |
35,51 |
1980-85 |
28,44 |
1985-90 |
38,26 |
1990-00 |
28,62* |
* Armutlu bucağı Bursa ilinden ayrılarak Yalova iline bağlandığı için oran farklılaşmıştır.
Bursa nüfusunun köy ve şehir bazında dağılımına baktığımızda yıllara göre şehir nüfusu artarken, köy nüfusunda da azalma meydana geldiği görülmektedir.
1927 yılında Bursa ilinde yaşayan kentli nüfus oranı %28.6 iken, 1960 dan itibaren hızlı bir artış yaşanmış ve 2000 yılında kentte yaşayanların oranı %76.8'e yükselmiştir.
Tablo 4. Bursa Şehir ve Köy Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı
Yıllar |
Top. Nüfus |
Şehir Nüfusu |
Payı (%) |
Köy Nüfusu |
Payı (%) |
1927 |
399.942 |
114.370 |
28,60 |
285.572 |
71,40 |
1935 |
442.760 |
133.699 |
30,20 |
309.061 |
68,80 |
1940 |
461.648 |
141.189 |
30,58 |
320.459 |
69,42 |
1945 |
491.899 |
154.720 |
31,46 |
337.172 |
68,54 |
1950 |
545.919 |
179.016 |
32,79 |
366.903 |
67,21 |
1955 |
598.898 |
215.428 |
35,97 |
383.470 |
64,03 |
1960 |
693.894 |
223.620 |
37,81 |
431.532 |
62,19 |
1965 |
755.504 |
335.048 |
44,35 |
420.456 |
55,65 |
1970 |
847.884 |
416.662 |
49,14 |
431.222 |
50,86 |
1975 |
961.639 |
507.106 |
52,73 |
454.533 |
47,27 |
1980 |
1.148.492 |
636.910 |
55,46 |
511.582 |
44,54 |
1985 |
1.324.015 |
840.094 |
63,45 |
483.921 |
36,55 |
1990 |
1.603.137 |
1.157.805 |
72,22 |
445.332 |
27,78 |
2000 |
2.125.140 |
1.630.940 |
76,75 |
494.200 |
23,25 |
Kaynak: 2002 Türkiye İstatistik Yıllığı, TC. Başbakanlık DİE, Ankara, 2003
Şekil 2. Bursa Şehir ve Köy Nüfusunun Yıllara Göre Dağılımı
Bursa nüfusunun 2002 yılına göre dağılımı aşağıdaki tabloda oluşturulmuştur.
Tablo 5. Bursa 2002 Yılı Nüfus Dağılımı
İLÇE |
NÜFUS |
YÜZÖLÇÜMÜ (km2) |
NÜFUS YOÄžUNLUÄžU |
Osmangazi |
691.335 |
399 |
1.733 |
Nilüfer |
182.497 |
378 |
483 |
Yıldırım |
464.754 |
397 |
1.171 |
MERKEZ TOPLAMI |
1.338.586 |
1.174 |
1.140 |
İLÇELER TOPLAMI |
812.303 |
9.869 |
82 |
GENEL TOPLAM |
2.150.889 |
11.043 |
195 |
BURSA'YA GÖÇLER VE GÖÇENLER
Anadolu, insanlık tarihinde iç ve dış göçler sonucu ortaya çıkan önemli uygarlıkların yaşandığı bir coğrafya olarak kabul edilmekte olup, özellikle on sekizinci yüzyılın sonundan itibaren belirli aralıklarla yoğunluk kazanarak süregelen dış göç hareketleri ile karşı karşıya kalmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu'nun kuruluşu ile başlayan ve devletin genişlemesi ve büyümesine yönelik politika olarak teşvik edilen göçler sonucu Anadolu toprakları dışındaki alanlarda önemli sayıda Türkçe konuşan topluluklar iskan edilmiştir. İmparatorluğun zayıflaması ile birlikte Türk ve Müslüman olan halkların bulundukları yerlerden çıkarılması asırlar önceki göçü tersine çevirmiştir.
Bursa nüfus yapısı incelendiğinde yaşayanların büyük kısmı göçmendir. İlk olarak 1880'li yıllarda Rumeli ve Kafkasya'dan gelen göçmenler, daha sonra Balkanlardan gelenler ve Kurtuluş savaşı sonrası bölgeyi terk etmek zorunda kalan Rum ve Ermenilerin yerine gelen Yunan göçmenleri Bursa'ya yerleşmişlerdir.
Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Dışardan Göç Edenler
18.yy sonu ve 19.yy başından itibaren Anadolu'ya dışardan göçenler, Türkçe konuşulan bölgelerden göç etmek zorunda kalanlar ile Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılması sonucu yaşadıkları bölgelerden göç etmek zorunda bırakılanlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
1771-1788-1792 Osmanlı-Rus-Avusturya Savaşları süresince ve sonrasında 400.000 göçmenin, 1854-1856 yılları arasında yapılan Kırım Savaşı'ndan sonra samsun Limanı yoluyla yaklaşık 600.000 göçmenin, 1912-1913 Balkan Savaşı sırasında 117.352 göçmenin, 1914-1915 Birinci Dünya Savaşı sırasında da yaklaşık 120.556 göçmenin Anadolu'ya geldiği tahmin edilmektedir. (Arı,1960). Birinci Dünya Savaşına kadar Kafkasya'dan, Balkanlardan ve Ege adalarından Anadolu'ya gelen göçmenlerin sayısı bir milyonun üstündedir.
Başta İstanbul olmak üzere Rumeli'deki kent, kasaba ve köylere doğru göç etmeye başlayan, özellikle Amasya, Tokat, Sivas, Çankırı, Adana, Aydın, İçel, Adapazarı ve İzmit çevresine yerleştirilen göçmenlerin bir bölümü de Bursa'ya yerleşmişlerdir(Özbay-Balpınar,1982)
Osmanlı Devleti 1877 yılına kadar gelen göçmenlerden yüksek memur, ilmiye sınıfı mensubu veya zanaatleri ancak kentlerde yapılabilenlere kentlerde yerleşme izni vermiştir. Ancak göçmenlerin sayısının artması sonucu birçok kunduracı, marangoz, berber ve benzeri küçük esnaf ile kent hayatına ve ticarete alışmış olan çok sayıdaki göçmen yerleştirildikleri köy ve kasabalara uyum sağlayamadıkları için kentlere göç etmek zorunda kalmışlardır. Ayrıca özellikle kırsal kesimdeki yerli halkın tepkisinin giderek büyümesi Devleti 1878 yılında yeni bir karar alma gereği ile karşı karşıya bırakmış ve yayınlanan bir talimatla göçmenlerin kentlerin çevresine yerleşmelerine izin verilmiştir. (Özbay-Balpınar,1982) Bu karardan sonra Anadolu kentlerinde kısa bir süre içinde göçmen mahallesi olgusu ortaya çıkmıştır. Ankara'daki Boşnak, Eskişehir'deki Tatar mahalleleri, Bursa'daki Hürriyet semti ve göçmen konut bölgeleri bu gelişmenin en iyi örnekleridir.
Cumhuriyet Döneminde Dışardan Göç Edenler
Cumhuriyet döneminin en önemli ve en yoğun göç hareketi 1922 yılında imzalanan Lozan Anlaşması hükümleri uyarınca gerçekleştirilen Türk-Yunan halkları değişimidir. Bu değişim sonucu 100 bin Türkiyeli Rum Yunanistan'a gitmiş, yaklaşık 100 bin aileye mensup 400 bin Türk'te Anadolu'ya göç etmiştir. Bunların bir kısmı Bursa'ya yerleşmiştir.
Cumhuriyetin kurulmasını izleyen yıllarda Anadolu'ya ikinci büyük göç dalgası Bulgaristan'dan gelmiştir. Bulgaristan'dan göçler aralıklarla 1989 yılına kadar sürmüştür.
Cumhuriyet döneminde ülkeye gelen toplam göçmenlerin %48'ini oluşturan 790.717 Bulgaristan göçmeninin son göç hareketi, 1989 yılında Türk kökenli Müslüman Bulgar vatandaşlarının, Bulgar hükümeti tarafından Türkiye'ye göçe zorlanmaları ile başlatılmıştır. Bu dönemde 64.295 aileye mensup 226.863 kişi serbest göçmen olarak Türkiye'ye gelmiştir. Bu tarihten itibaren 1995 yılına kadar da aralıklı olarak gelen serbest göçmenlerin sayısı 27.224 ailede 73.957 kişiye ulaşmıştır(Köy Hizm.Env.1996). (DPT,1990). Bulgaristan ve Yugoslav-ya'dan gelen on binlerce göçmen de Bursa'ya yerleşmişlerdir.
1950-60 döneminde Türkiye'ye Bulgaristan'dan göç eden 25.583 çiftçi ailesinden 2.185 aile ile 1.356 zanaatkar aile Bursa'ya yerleştirilmiş, 1989 yılında Bulgaristan'dan gelen göçmenlerin aileleriyle birleştiril-meleri ve akraba, komşuların yoğun olduğu yerlere yerleştirilmeleri beraberinde 1970li yılların ardından da diğer illerden gelen insanlarla birlikte hızla Bursa nüfusu artmıştır.
Özellikle 1980 den beri yoğun göçmen akımına uğrayan Bursa'da yurt dışından gelenler içinde öncelikli sırayı Bulgaristan'dan gelenler oluşturmaktadır.
Bulgaristan: 133.056
Yunanistan: 11.861
Kaynak: İl ve Bölge İstatistikleri, TC, Başbakanlık DİE , Ankara, 1993
Önce Balkanlar, daha sonra mübadele ile Yunanistan'dan gelen göçmenler Cumhuriyetin ilk yıllarında Bursa'yı kültür karmaşasına sokmuştur. Bursa'yı terk eden gayrimüslimler daha çok esnaf ve tüccar iken, yerlerine gelenlerin tamamının çiftçi olması, Türkçe dahi bilmeyen farklı kültür ve gelenekler taşıması Bursa için o dönemlerde ciddi sorunlar oluşturmuştur. (Türkaslan,1997) Ancak Cumhuriyet yönetimi, Bursa'daki toplumsal ve kültürel sorunları çözerek kısa sürede modern bir kent yaratılarak Bursa, ülkenin 5.nci büyük kenti olmuştur.
Göçmenlerin yerleşim yerlerine uyum ve uyumsuzlukları yönünde yerli halkla olan etkileşimleri de önemli bir olgu olarak görülmektedir. Bu konuda yeterli bilgi bulunamamaktadır. Gözlemlere dayanan bazı bilgilere göre yerli halkın üretim biçimi, üretim araçlarının kullanımı, el sanatları, zanaatkarlık,ev döşeme, ev yapım ve ev araçlarının kullanımı gibi konularda göçmenlerin yaşamlarından büyük ölçüde etkilendikleri anlaşılmaktadır.
İçerden göçenler (iç göç)
Doğum yerine göre nüfusu incelediğimizde toplam nüfusun %57,50 sini Bursa ilinde doğanlar oluştururken, %42,50 sini diğer illerden gelenler ve yurt dışında doğanlar oluşturmaktadır.
Bursa ilinde yaşayıp doğum yeri başka il olanların illere göre dağılımında ilk sırayı Erzurum almaktadır. Bu doğrultuda en fazla Karadeniz bölgesinden göç aldığı söylenebilir.
Tablo 6. Göç Aldığı İller
İller |
Aldığı göç |
Erzurum |
68.608 |
Artvin |
41.943 |
Samsun |
38.093 |
Trabzon |
30.457 |
Muş |
29.752 |
Balıkesir |
29.429 |
İstanbul |
28.282 |
Kaynak:Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Bursa Valiliği, 2003
1985 yılında Bursa, net göç hızı en yüksek olan iller sıralamasında, Kocaeli, İstanbul, İçel, İzmir'den sonra 5. sırayı alırken, 1985-1990 döneminde Antalya'nın ilk sıralarda yer alması ile 6. sıraya gerilemiştir.
Bursa, 1990 yılı verilerine göre aldığı ve verdiği göç açısından incelendiğinde aşağıdaki tabloya ulaşılmıştır.
Tablo 7. Bursa'da Net Göç ve Net Göç Oranı
Yıl |
Nüfus |
İç Göç (Aldığı) |
Dış Göç (Verdiği) |
Net Göç |
Net Göç Hızı (‰) |
Yurt-dışından Aldığı |
Yurt-dışına Verdiği |
1985 |
1.196.255 |
94.085 |
46.651 |
47.434 |
40 |
27.615 |
? |
1990 |
1.399.259 |
141.460 |
57.819 |
83.641 |
62 |
51.615 |
421 |
Kaynak: İl ve Bölge İstatistikleri, TC Başbakanlık DİE, Ankara, 1993
Bursa 141.460 toplam göç almasına karşılık, 57.819 göç vermiştir. İller içinde de en fazla İstanbul, Ankara, Balıkesir, İzmir ve Kocaeli'ne göç vermiştir.
Tablo 8. 1990-2000 Arasında İçe Göç, Dışa Göç, Net Göç ve Net Göç Hızı
Nüfus |
TÜRKİYE |
MARMARA |
BURSA |
İçe göç |
4 065 173 |
1 525 195 |
141 460 |
..Toplam göç içindeki pay, ‰ |
1 000 |
375 |
35 |
..1990 nüfusu içindeki pay, ‰ |
80 |
126 |
97 |
Dışa göç |
4 065 173 |
684 543 |
57 819 |
..Toplam göç içindeki pay, ‰ |
1 000 |
168 |
14 |
..1990 nüfusu içindeki pay, ‰ |
80 |
56 |
40 |
Net göç (1) |
- |
840 652 |
83 641 |
Net göç hızı, ‰ (2) |
- |
69 |
62 |
|
|
(1) Türkiye toplamında iç göç dış göçe eşittir. |
|
(2) 1990 nüfusu esas alınarak yapılmıştır. |
|
Sonuç
Osmanlı devletinin ilk kültürel kurumları İznik ve Bursa'da temellenip, buna bağlı olarak da ilk ürünlerini bu şehirlerde vermiştir. Bursa, gerek tarihi dokusu, gerekse, ticaret ve sanayi merkezi oluşu nedeni ile hem ülke içinden başka illerden, hem de kırsal yöreden gelen nüfusla birlikte hızlı bir şehirleşme sürecine girmiş, yurtdışından Türkiye'ye göç eden nüfusun da yerleşmesi beraberinde kentin nüfusu hızla artmıştır. Hızlı nüfus artışı ekonomik, sosyal ve kültürel problemlerin oluşmasına da yol açmıştır.
1950 yılından beri hızla sanayileşen Bursa da, geleneksel özelliklere sahip, kırsal alanlardan gelenler ve Balkan Göçmenleri ile yerli halk arasındaki değişik yaşayış tarzları arasındaki kültür karmaşası yavaş yavaş silinmeye başlamıştır. Bursa nüfusunu oluşturan bu üç önemli kaynak birbiri ile kaynaşmış ve yeni bir topluluk haline gelmiştir.
Türkiye'nin 4.büyük kenti olan Bursa, Marmara Denizi'nin güneydoğu ucunda, Uludağ'ın kuzeybatı eteklerinde yer alır. Savunmaya uygun olması nedeniyle yamaçlardaki kayalıklarda ilk yerleşimini almıştır. Kent Bizanslılardan alındıktan sonra özellikle Osmanlı Başkenti olarak büyük bayındırlık çalışmalarına sahne olmuştur. Bursa, özellikle 1940'lardan sonra ovaya doğru genişlemiştir.
Birinci derece deprem kuşağı üzerinde bulunan ilimiz 1855 ve 1905 depremlerinden büyük zarar görmüş olup yaklaşık 2000 den fazla kişinin hayatını kaybettiği ileri sürülmüştür. Bursa, Osmanlı başkenti olduktan sonra hızla gelişmiş ve Ortadoğu ülkelerinden Anadolu'yu aşarak gelen yollar bu merkeze doğru yönelmiştir. Bunun sonucunda kent 15.yy'da dünyanın başlıca ticaret, sanayi ve kültür şehirlerinden biri haline gelmiştir. Bazı kaynaklara göre nüfusun o dönemde 100.000'i aştığı belirtilmektedir.
Korunması gereken anısal, dinsel, kültürel ve sivil yapıyı barındıran kentimiz, yeşil dokusu, pınar suları ve şifalı kaplıcaları ile yıllar boyu " YEŞİL BURSA " olarak anılmış ve İslam kültürünü yaşatan uhrevi yapısıyla günümüzde olduğu gibi geçmişte de bir çok gezginin ve tarihçinin akınına uğramıştır. Şehrin eteklerinde kurulduğu Uludağ (Olympos Dağı), tarihteki ilk Hıristiyan keşişlerin inzivaya çekildikleri yerleşim yerlerinden biridir ve aynı zamanda Türkiye'nin en büyük kış ve doğa sporları merkezidir. Bursa'nın ilçelerinden biri olan İznik ise bugün Vatikan ve Kudüs'ten sonra en önemli Hıristiyanlık merkezi olarak kabul edilmektedir.
Doğal zenginlikleri, yeşil dokusu, şifalı suları, yöresel giysileri, gezek kültürü, tarihi yapıları, Türbe ve Hamamları, Karagöz ve Hacivat'ı, mutfağı, folkloru, yaz ve kış turizmi imkanlarının yanı sıra, Bizans, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinin mekansal ve mimari özelliklerini de günümüze kadar taşıyan Bursa, benzerlerine az rastlanır bir kültür ve tarih mirasına sahiptir
Yararlanılan Kaynaklar
Akkılıç,Yılmaz (2001), Prusa'dan Bursa'ya Bir Kentin Tarihsel Serüveni, Burdef Yayınları, Ağustos, Bursa
Arı,Oğuz(1960), Bulgaristan'lı Göçmenlerin İntibakı, 1950-51'de Bursa'ya İstanbul'da İskan Edilenlerin İntibakı İle İlgili Sosyolojik Araştırma, Rekor Matbaası, Ankara,
Barkan,Ömer Lütfi (1941), "Türkiye'de İmparatorluk Devirlerinde Nüfus ve Arazi Tahsisi", İktisat Fak. Mecmuası, C.II, sayı 1
Barkan.Ö.L.,Darkot B.,Tanoğlu,A.,(1951) Bulgaristan'dan Gelen Göçmenlerin Memleket İçinde Nerelere ve Hangi Şartlar Altında Yerleştirilmesi lazım geldiğine Dair Rapor, (Mimeograf), 8 Mart.
Behar,Cem (2003), Osmanlı İmparatorluğu'nun ve Türkiye'nin Nüfusu, 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, Cilt 2, TC, Başbakanlık DİE yayını
Doğanay,Filiz (1997) " Türkiye'ye Göçmen Olarak Gelenlerin Yerleşimi" Toplum ve Göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, TC Başbakanlık DİE Matbaası, Sosyoloji Derneği, 20-22 Kasım 1996, Mersin
Erder,Leila Thayer (1976), The Making of Industrial Bursa: Economic Activity and Population in a Turkish City 1835-1975, Princeton University Ph.D.Thesis
Gerber,Haim(1988), Economy and Society in an Otoman city. Bursa 1600-1700, Jarusalem, The Hebrew University
Gündoğdu,Mevlut(1989), İlk ve Ortaokullar İçin İlimiz BURSA, Erken Dağıtım Bursa
Gürsakal,Necmi (2002), Floransalı Carlo, Ezgi Kitabevi, Bursa
Karal,Enver Ziya,(1997) Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, II. Baskı, DİE Matbaası, Aralık, Ankara
Kocacık,Faruk (1997) "1878-1900 Yılları Arasında Balkanlardan Anadolu'ya Yönelik Göçlerin Anadolu'daki Sürekli Yerleşme Yerleri ve Toplumsal Yapıya Etkileri" Toplum ve Göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, TC Başbakanlık DİE Matbaası, Sosyoloji Derneği, 20-22 Kasım 1996, Mersin
Kumbetoğlu,Belkıs(1997) "Göçmenlik, Mültecilik, Yenibir Kültürel Yaşam ve Sonrası" Toplum ve Göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, TC Başbakanlık DİE Matbaası, Sosyoloji Derneği, 20-22 Kasım 1996, Mersin
Özbay, Feride, Balpınar, H.,(1982)Türkiye'ye Yapılan Göçler ve Göçmen Olayı Üzerine Araştırma, ODTÜ, Mimarlık Fakültesi Öğrenci Çalışması, Ankara,
Türkaslan,Nesrin,(1997)"Bursa'da Mesken Bulgaristan Göçmenlerinin Ekonomik Durumları Üzerine Bir İnceleme" Toplum ve Göç. II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, TC Başbakanlık DİE Matbaası, Sosyoloji Derneği, 20-22 Kasım 1996, Mersin
(1985) Genel Nüfus Sayımı, 12.10.80 Daimi İkametgaha Göre İç Göçler, DİE Ankara
(1989) DİE Genel Nüfus Sayımı, 20.10.85. Daimi İkametgaha Göre İç Göçler, Ankara
(1990) DPT. Bulgaristan'dan Türk Göçleri, Uygulama Raporları ve Notları.Devlet Planlama Teşkilatı : Sosyal Planlama Başkanlığı, Hizmete Özel, Ankara
(1993) İl ve Bölge İstatistikleri, Başbakanlık DİE Yayınları, Ankara
(1996) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü :Hizmet Uygulamaları Genel Envanteri, Ankara
(1997) 1990 Genel Nüfus sayımı, Daimi İkametgaha Göre İç Göçün Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DİE, Ankara
(2002) İstatistiklerle Türkiye 2001, DİE 76. yıl yayını, Mayıs Ankara
(2002) Bursa Halk Kültürü, 1. Bursa Halk Kültürü Sempozyumu, 4-6 Nisan 2002 Bildiri Kitabı, Cilt 1- Cilt II, Uludağ Üniversitesi, Bursa
(2003) Bursa Ekonomik ve Sosyal Göstergeler, Bursa Valiliği 80. yıl yayınları, 29. Ekim, Bursa
(2003) DİE Türkiye İstatistik Yıllığı, TC Başbakanlık DİE Matbaası, ISSN.00082-691X
66409 kez görüldü, 4 kez indirildi.