GİRİŞ

İçinde bulunduğumuz 21. Yüzyılın ilk çeyreğinde Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin karşı karşıya bulunduğu en önemli sorunlardan biri, işsizliktir. Bu sorun, daha fazla büyütülüp ileri safhalara ulaşmadan ülkenin sahip olduğu bir takım kaynakların değerlendirilmesi suretiyle giderilebilir.

Bu kaynaklardan biri ve belki de en önemlisi 'Turizm'dir. Türkiye'nin jeopolitik ve jeostratejik konumu, geçmiş yıllarda bir çok farklı kültüre başkentlik etmiş olması, dört semavi dinin buluştuğu bir ülke olarak ön plana çıkması, bununla birlikte rakiplerine göre son derece temiz plaj ve koylara sahip olması ve dört mevsimin bir arada yaşanması gibi özellikleri nedeniyle adeta bir turizm cenneti görünümündedir. Türkiye'nin sahip olduğu bu değerleri turizm amaçlı kullanması, ülkenin içinde bulunduğu işsizlik sorununun giderilmesinde çok önemli rol oynayacaktır.

Bugünkü ve gelecekteki önemi sürekli artan turizm sektörünü diğer sektörlerden ayıran en önemli özellik, bu sektörün hizmet sektörü oluşu, dolayısıyla turistik ürünlerde kaliteye ulaşabilmenin tek yolunun insan gücüne bağlı olmasıdır. Ekonominin hiçbir sektörü, turizm sektöründe olduğu kadar insanlarla ya da bireylerle doğrudan doğruya ilgili değildir. Bir taraftan turizm talebini oluşturan bireysel faaliyetler ve bireylerin doğrudan hareketleri, diğer taraftan turizm arzına anlam kazandıran ve talebe yanıt verebilecek duruma getiren en önemli unsur yine bireylerdir.

Turizmin emek - yoğun bir sektör niteliği taşıması ve insan unsuruna son derece bağımlı bir görüntü çizmesi bu sektörün istihdam yaratmada etkin bir rol oynayabileceği düşüncesini doğurmaktadır. Dolayısıyla bir ülkede turizm sektörünün gelişmesi, söz konusu ülke insanlarının bu sektörde istihdam edilebilmelerine imkan verebileceği gibi, işsizlik sorununun da kendiliğinden ortadan kalkmasında önemli rol oynayabilecektir.

Bu çalışmanın amacı; turizm sektörü ile istihdam arasındaki ilişkiyi küresel ve Türk turizmi açısından irdelemek, turizmin istihdam yaratmadaki gücünü ortaya koymak ve ortaya çıkan veriler ışığında öneriler geliştirmeye çalışmaktır. Bu çalışmada ayrıca, Dünya Turizm Örgütü (WTO) ve Dünya Turizm ve Seyahat Konseyi (WTTC) verilerinden hareketle Türk turizminde çalışanların geleceğe yönelik profilini belirlemek, böylece Türkiye'de turizm sektörünün istihdam yaratmadaki etkisini ortaya koymak amaçlanmıştır.

1. Turizm İle İstihdam Arasındaki İlişki

İstihdam kavramı günümüzde çeşitli anlamlarda kullanılmaktadır. Bazı yazarlara göre istihdam; çalışma arzusunda olan, iş arayan veya emek arzı (Yücel, 1980: 38) olarak tanımlanırken, bazılarına göre ise, ekonomide çalışma istek ve arzusunda olan tüm yetişkin insanların, iş bulup çalışmalarını ifade etmektedir (Dinler, 1998: 413). Geniş anlamda ise istihdam; üretim faktörlerinin (emek, sermaye, toprak, girişim) üretimde kullanılması anlamını taşımaktadır (Unay, 1993: 239). Çalışmanın amacı gereği istihdam bundan sonraki kısımlarda genel anlamından ziyade daha çok işgücü anlamıyla kullanılacaktır. Buna göre istihdam, diğer üretim faktörleri (sermaye, toprak, girişim) göz önünde tutulmaksızın, sadece emek faktörünün çalıştırılması ve üretimde kullandırılmasını ifade etmektedir (Case, Fair, 1994: 243).

Turizm sektörünün emek - yoğun bir sektör olması ve otomasyona diğer sektörlerden çok daha az imkan sağlaması bu sektörde insan gücüne olan ihtiyacı daha da arttırmaktadır. Turizm sektöründe gelişmiş ülkeler incelendiğinde, o ülkeleri ilginç ve çekici yapan unsurların sadece maddi kaynakları, yatırımları, tarih ve tabiat zenginlikleri değil, onları değerlendiren insan ve organizasyon gücü olduğu görülmektedir (İlkiz, Hitay, 1992: 159). Buna göre bir ülkede turizm sektörünün geliştirilmesi açısından özellikle arz tarafındaki insan unsuru büyük önem taşımaktadır. Örneğin, otel işletmelerinde en üst düzeydeki yöneticiden, en alt kademedeki işgörenlere kadar gerekli niteliklere sahip olmayan bireyler söz konusu ise, otel yatırımı istenildiği kadar çağdaş ve kaliteli olsun, işletmenin gelişmesi ve verimli çalışması mümkün değildir. Bu durum yalnız otel işletmeleri için değil, turizm sektörü içerisinde doğrudan ya da dolaylı olarak yer alan bütün işletmeler için geçerlidir (İçöz, 1991: 15). Turizm sektörünün bu özelliği, özellikle gelişmekte olan ülkelerde bu sektörün geliştirilmesi ile, yeni iş olanaklarının arttırılmasında, dolayısıyla istihdam üzerinde önemli rol oynayacaktır. Örneğin, bir ülkede turizmin gelişmesi üst yapı yatırımlarının ve döviz gelirlerinin artışına yol açacak, bu durum da önemli ölçüde yeni istihdam olanaklarının açılmasına imkan sağlayacaktır.

Günümüzde özellikle işsizlik oranı yüksek olan ülkelerde herhangi bir sektörün ekonomi üzerindeki gözle görülebilir en belirgin etkisi yaratılan istihdamdır (Turizm Yatırımcıları Derneği, 1992: 53). Bu tür ülkelerde sanayileşme oranı düşük olduğu için işsizliği gidermenin tek yolu turizm sektörünün geliştirilmesiyle mümkündür. Turizm sektörünün gelişmesi ile istihdam etkisi, turizmin gelişmesine ve turizm talebinin yoğunluğuna bağlı olarak artar. Turizmin gelişmesine paralel olarak turistik tesis yatırımlarının artması, işgücü talebini arttırdığı gibi, turizmin mevsimlik özelliğinin bir sonucu olarak talebin yoğunlaştığı dönemlerde turistik işletmelerde işgücü talebi artacaktır. Mevsim dışında ise, işgücü talebi azalmakla birlikte yine de bir devamlılık göstermektedir (Külahçı, 1992: 106).

Turizmin genel olarak; doğrudan, dolaylı ve uyarılmış olmak üzere üç tür istihdam meydana getirdiği kabul edilmektedir (Barutçugil, 1986: 38).

a) Doğrudan İstihdam: Turizm sektörünün kendisinden kaynaklanan ve ona bağımlı olan işlerdir. Konaklama, yeme - içme işlemeleri, hediyelik eşya satan mağazalar, bar ve gece klüpleri, seyahat acentaları, ulaştırma işletmeleri ve turizm örgütlerinde yaratılan işler bu gruba girmektedir. Uluslar arası alanda yapılan araştırmalar, turizm sektöründe çalışanların yaklaşık % 75'inin doğrudan istihdam edildiğini göstermektedir.

b) Dolaylı İstihdam: Turizm endüstrisinin ihtiyaç duyduğu mal ve hizmetleri veren, bir başka deyişle sektörü beslemeleri sonucu ortaya çıkan istihdamdır. İnşaat, tarım, imalat ve hizmet sektörlerinde, turizm gelişmesi ile birlikte sağlanan istihdam bu gruba girer.

c) Uyarılmış İstihdam: Doğrudan ve dolaylı istihdamla sağlanan gelir harcandıkça turizmin çarpan etkisi ile ekonomide yaratılan ek istihdamdır.

Turizm sektörünün emek - yoğun üretim tarzı ile çalışması, turistik mal ve hizmet üretiminde makineleşmeye ve otomasyona büyük ölçüde gitmenin imkansızlığı, bu sektörün doğrudan istihdam etkisini arttırmaktadır. Ayrıca, turizm sektörünün insan gücüne dayanmasından dolayı, bu sektörde istihdam yoğunluğu diğer sektörlere oranla daha yoğun olmaktadır.

2. Turizmin Küresel İstihdama Etkisi

Turizm ve seyahat sektörü, dünyada en fazla iş sahası yaratan sektörlerden biri konumundadır. Turizm sektörü dünya genelinde 212 milyon kişiye istihdam imkanı sağlayarak küresel işgücünün % 10.6'sını oluşturmaktadır (Tan, 1999: 24). Bununla birlikte turizm sektöründe çalışanların büyük çoğunluğunu (% 45 - 65) kadınlar oluşturmaktadır (European Commision, 1994: 21). Turizme oldukça bağımlı bulunan ülkelerde toplam işgücünün % 50'sinden fazlası turizmle doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkili bulunan ekonomik faaliyet alanlarında istihdam edilmektedir (Vellas, Be'cherel, 1995: 319).

OECD istatistiklerine göre ise, bazı Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde istihdamın önemli bir bölümü turizm sektöründe bulunmaktadır. Örneğin, Avusturya'da her 100 kişiden 14'ü turizm sektöründe istihdam edilmektedir. Yunanistan'da bu sayı her 100 kişiden 10'u iken, İspanya'da 9'u, İsviçre'de 8'i, Almanya'da ise 7'sidir. Bu oran Türkiye'de her 100 kişiden yalnızca 1'i olarak gerçekleşmektedir (Erdem, 2002: 3).

Emek - yoğun bir yapıya sahip olan turizm sektörü, işsizlik sorunu olan ülkelerde, sektördeki sermaye - işgücü oranının düşük olması nedeniyle az yatırımla çok işgücü yaratma özelliğine sahiptir. Ülkelerin turizm konusunda yapmış oldukları yatırım düzeyi, çalıştırılan kişi sayısını arttırmaktadır (Hughes, 1993: 126). Ayrıca son zamanlarda uluslar arası turizm talebinin kitlesel bir nitelik taşıması ve farklı grupların ihtiyaç ve isteklerinin çok çeşitlilik arz etmesi de çeşitli iş kollarının ortaya çıkmasına neden olmakta ve işgücüne olan talebi arttırmaktadır (Lea, 1989: 44).

Yapılan araştırmalar, 21. Yüzyılda seyahat ve turizm endüstrisinin dünyanın en büyük endüstrisi olacağı yönünde sonuçlar ortaya çıkarmaktadır. Uluslar arası seyahat ve politik engellerin kaldırılması ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinin güçlenmesi ile küresel turizm büyük bir hızla büyümeye devam edecektir. Turizm endüstrisinin büyümesi aynı zamanda işgücü piyasasının da büyümesi demektir (Yu, 1999: 354). 1991 yılında yapılan bir araştırmada, dünya turizm endüstrisinde çalışanların sayısı 131 milyon kişi olarak tespit edilmiştir (Gee, 1994: 183). Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi (WTTC)'nin 1999 yılında yapmış olduğu bir araştırma ise, dünya genelinde turizm sektöründe doğrudan ve dolaylı olarak çalışan kişi sayısı 192 milyon kişi olarak tespit edilmiştir. Bu rakam dünyadaki toplam istihdamın % 8.2'sini oluşturmaktadır (WTTC, 2002). Aynı örgütün geleceğe yönelik yapmış olduğu tahminlere göre 2012 yılında dünya genelinde turizm sektöründe çalışanların sayısı 249 milyona ulaşacak ve bu rakam toplam istihdamın % 8.6'sını oluşturacaktır.

3. Türkiye'de Turizm Sektörünün İstihdamdaki Yeri ve Önemi

Türkiye, yetişmiş yeni işgücünün önemli bir kısmı için, iş bulma olanakları kısıtlı olan bir ülkedir. Ülkede hem hızlı nüfus artışı hem de artan bu nüfusun kentlerde yoğunlaşması sorunu günden güne ağırlaşmaktadır. Özellikle ekonomik kriz dönemlerinin oluşturduğu ortam, çalışabilecek durumdaki insanlara yeni iş alanları yaratma konusunda bir takım zorluklar yaratmaktadır. Turizm sektörü bu konuda yeni iş alanlarını açılmasını sağlayarak önemli bir işlev görmektedir (Usta, 2001: 94).

Türkiye'de işgücü istatistikleri ayrıntılı biçimde elde edilemediğinden, turizm için istihdam rakamı değişik yollarla tahmin edilmektedir. Tahminlerin dayanak noktasını ise, yatak başına çalışan kişi sayısı oluşturmaktadır. Türkiye'de yapılan çeşitli çalışmalar, konaklama tesislerinde yatak başına 0.5 kişinin istihdam edildiğini göstermektedir. 2001 yılı sonu itibariyle Turizm Bakanlığı'ndan işletme, yatırım ve belediye belgeli toplam yatak sayısı 1.000.000 dolaylarındadır (http://www.turizm.gov.tr). Bu durumda, konaklama tesislerinde doğrudan çalışan işgücü sayısı 500 bin olmaktadır. Bu rakama marina ve yatçılık, ulaştırma şirketleri, seyahat acentaları, alış - veriş merkezleri gibi turizmle ilgili çeşitli birimlerde çalışan işgücü eklendiğinde sektörde doğrudan istihdam yaklaşık 800 bini bulmaktadır. Öyle ki, 1999 yılında yapılan bir araştırma Türkiye'de turizm sektöründe 732.000 kişinin doğrudan istihdam edildiğini göstermektedir. 2010 yılında ise bu rakamın 1.427.000'e ulaşacağı tahmin edilmektedir (Ekonomist Yıllığı, 1999: 123).

Araştırmalar, turizmde bir birim doğrudan istihdamın, yan sektörlerde 1,5 birim dolaylı istihdam yarattığını göstermektedir. Böylece günümüzde turizmde dolaylı istihdam rakamı 1.200.000'i, doğrudan ve dolaylı istihdam toplamı ise yaklaşık 2 milyonu bulmaktadır.

4. Sonuç ve Öneriler

Sonuç olarak, Türkiye'nin 21. Yüzyılın ilk çeyreğinde karşı karşıya kaldığı sorunların başında ekonomik sorunlar gelmektedir. Son dönemlerdeki ekonomik krizlerle birlikte çok sayıda işyerinin kapanması, küresel rekabette pazar paylarını koruyabilmek için bir çok işletmenin teknolojik yeniliklere daha fazla ağırlık vermesi ve otomasyona geçmesi mevcut ortam içinde işsizlerin sayısını daha da arttırmıştır.

Türkiye, tam istihdamı gerçekleştirebilmek için sahip olduğu mevcut kaynakları en etkin şekilde kullanmak zorundadır. Üretim faktörleri açısından bakıldığında, ülkemiz özellikle emek faktörü bakımından oldukça zengin durumdadır. Hatta mevcut ortam içinde Türkiye'de emek arzı fazlalığı bulunmaktadır. Bu fazlalığı gidermenin tek yolu; hizmetler sektörünün geliştirilebilmesine bağlıdır. Hizmetler sektörünün başında ise turizm sektörü gelmektedir.

Turizm sektörünün emek - yoğun bir sektör olması ve otomasyona geçme olanaklarının oldukça sınırlı olması nedeniyle, bu sektörde emek gücüne olan ihtiyacın hiçbir zaman azalmayacak aksine günden güne artacaktır. İnsan turizm sektörünün öznesi konumundadır. Çünkü, turizm sektöründe gerek seyahat eden gerekse hizmeti sunan insandır. Seyahat eden insanlar hiçbir zaman kendilerine bir makinenin hizmet etmesinden hoşnut olmayacaklardır.

Tüm bu nedenlerden dolayı, Türkiye ve dünya genelindeki diğer ülkelerde amaç, yani istihdam alanları yaratmaksa turizm yatırımlarına hız verilmelidir. Yatırımlar arttıkça çalışanların sayısı arttığı gibi, bölgeler arasındaki kalkınma düzeyi en aza inmiş olacaktır. Bunun sonucunda turizm sektörü, iş gücü açısından bölgeler arası gelişmişlik farklarını da azaltabilecektir. Böylece herkese kendi bölgesinde çalışma imkanı doğacak ve emek arzı ile emek talebi birbirine eşit duruma gelecektir.

KAYNAKÇA

BARUTÇUGİL, İsmet S.; Turizm Ekonomisi ve Turizmin Türk Ekonomisindeki Yeri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş., İstanbul, 1986.

CASE, Karl E.- FAİR, Ray C. ; Priciples of Ekonomics, Prentice Hall International Limited, London, 1994.

DİNLER, Zeynel; İktisada Giriş, Ekin Kitabevi, Bursa, 1998.

Ekonomist Yıllığı; Turizmin İstihdama Katkısı, 1999.

ERDEM, Barış; Avrupa Birliği Uluslar arası Turizm Hareketleri, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Anabilim Dalı, Doktora Programı Seminer Çalışması, 2002.

European Commision; Panaroma of EU Industry, France, 1994.

GEE, Chuck Y. ; International Hotel Management, The Educational Institute of the American Hotel and Motel Association, Michigan, 1994.

http:// turizm.gov.tr (erişim tarihi: 13.09.2002)

HUGHES, Howard L. ; Economics for Hotel and Catering Students, Hutchinson Publishing, London, 1993.

İÇÖZ, Orhan; Turizm Sektörünün Gelişmesinde İnsan Unsurunun Önemi, Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, Sayı: 23-24, Ankara, 1991.

İLKİZ, Oktay - HİTAY, Oya; Türkiye'de Turizm Eğitiminde Sorunlar, Turizm Eğitimi Konferans Workshop, Ankara, 1992.

KÜLAHÇI, Mehmet; Turizm Sektöründe İşgücünün Mesleki Eğitimi, Turizm Eğitimi Konferans Workshop, Ankara, 1992.

LEA, John; Tourism and Development in the Third World, Pitman Publishing, London, 1989.

TAN, Burcu; Türk Turizminin Yapısal Analizi ve 21. Yüzyıl Başlarında Beklenen Gelişmeler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir, 1999.

Turizm Yatırımcıları Derneği; Turizm Yatırımlarının Ekonomiye Katkıları, İstanbul, 1992.

UNAY, Cafer; Makro Ekonomi, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa, 1993.

USTA, Öcal; Genel Turizm, Anadolu Matbaacılık, İzmir, 2001.

VELLAS, François - BE'CHEREL, Lionel; International Tourism, Macmillan Business, London, 1995.

WTTC; The Impact of Travel and Tourism on Jobs and the Economy, 2002.

YU, Larry; The International Hospitality Business Management and Operations, The Haworth Hospitality Press, New York, 1999.

YÜCEL, Asım; Emek Ekonomisi ve Endüstriyel İlişkiler, Kalite Matbaası, Ankara, 1980.