GİRİŞ
Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya ülkeleri, bir yandan küreselleşme şartlarının etkisiyle uluslar arası sisteme uyum sağlamaya çalışırken bir yandan da vatandaşlarına insani yaşama standartlarını sağlamak ve bunu korumak gibi zorlu bir çabanın içerisindedirler.Beşeri, teknik, iletişim ve sermaye faktörlerinin yetersizliğini yaşayan bu ülkeler, piyasa ekonomisi şartlarına adapte olurken kendilerinden kapasiteli ekonomilerle rekabet etmek zorundadırlar.

Orta Asya ülkelerinin Sovyetlerin dağılmasıyla gelen hesapsız ekonomik şokun etkisini bazıları hariç üstlerinden atmışlardır.1989'dan önce bazı ülkeler ekonomik durgunluk yaşıyorlardı.Dağılma ile birlikte ekonomik durgunluğun uzun süren etkisiyle devletin sosyal harcamalarının düşmesi insani yaşama standartları ve sağlık kalitesinin de düşmesine yol açmıştır.Ekonomik istikrasızlığın atlatılmasıyla günümüzde bazıları hariç yüksek büyüme ve düşük enflasyon rakamlarına ulaşılmıştır.Bu gelişmeler insani yaşama standartlarının korunması ve refah düzeyinin yükseltilmesi açısından önemlidir.

Bu çalışmada piyasa ekonomisine geçiş halindeki Orta Asya'daki beş cumhuriyetin sosyal güvenlik sorunları çeşitli yönleriyle ele alınacaktır. Türk Cumhuriyeti olması nedeniyle Azerbaycan istatistiklere dahil edilmiştir.Konunun daha iyi anlaşılması için geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerden Macaristan ve Polonya ile karşılaştırma yapılmıştır.

1.Sovyetler Birliği Sonrası Orta Asya Ülkelerinin Ekonomileri

Sosyalist ekonomik sistemden piyasa ekonomisine geçen bütün ülkeler, ilk yıllarda ekonomide büyük düşüş yaşamıştır. GSYİH % 40 ve üzerinde düşmüştür. Günümüzde bile 1989'daki değerlerinin altındadır. Enflasyonun aşırı yükselmesi, para biriminin değer kaybı, bütçe açığı dikkat çeken kötü gelişmeler olmuştur.(1) Üretim başlangıçta hızla düşerken günümüzde önemli bir oranda yükselmiştir.Orta ve Doğu Avrupa'da 1994'de üretimde yıllık artış % 3.0 iken 2001'de % 3.1 düzeyinde gerçekleşmiştir. BDT ülkeleri ve Moğolistan'ın genelinde bu oranlar 1994 için -14.5 iken 2001'de 6.2 seviyesine yükselmiştir. (2)

Orta Asya ülkeleri diğer BDT (CIS) ülkeleri gibi başlangıçta büyük bir makroekonomik istikrarsızlıkla karşılaşmışlardır, fakat yüksek enflasyon nispeten hızlı bir şekilde kontrol altına alınabilirdi. (3) Orta Asya ülkeleri, piyasa ekonomisine geçişte başlangıç şartlarında diğer ekonomilere kıyasla olumsuz sosyal ve ekonomik şartlara sahiptir. Türk cumhuriyetleri ortalama ömür, sağlık,çocuk ölüm oranları ve konut imkanları açısından Sovyet standartlarının altında bulunmaktadır.Ayrıca bu cumhuriyetlerde tarımın ekonomideki payı daha yüksek iken şehirleşme oranı düşük bir seviyede kalmıştır. (4) Tarımın payı en yüksek Özbekistan'da % 44.6, en düşük Tacikistan'da %19 düzeyindedir.Geçiş halindeki gelişmiş ekonomilerin başında gelen Macaristan'da % 14.1, Polonya 'da ise % 7 dir.(Tablo 2) Hizmetler sektörü bu ülkelerde gelişmemiştir.Üretim için gerekli teknik ve sosyal altyapı hizmetleri yetersiz düzeydedir. Bu ülkeler, Sovyetler Birliği'nin en fakir ve en az gelişen ülkeleri arasındadır. Sovyetler çökmeden Batıda en az bilinen ülkelerdi.Orta Asya'nın yeni ülkeleri üçlü bir dönüşümle karşılaşmışlardır: eski Sovyetler Birliği'nin çöküşü ile karşılaştıkları ekonomik şoku düzeltmek, planlı ekonomiden piyasa ekonomisine geçiş ve politik geçişin devam ettirilmesi. (5)

Geçişin ilk yıllarına göre bugün daha istikrarlı durumdadırlar. Orta Asya ülkelerinde piyasa ekonomisine geçiş süreci sosyal güvenlik sistemlerini etkilemektedir. (6) Ekonomiler 1989'daki şoku atlatmış ve eskiye kıyasla belli bir istikrara kavuşmuş durumdadır.Orta Asya ülkelerinin enflasyon ve büyüme verileri BDT ülkelerinin standartlarının üstündedir.BDT genelinde GSYİH'de 2002 yılı büyüme oranı %5.5 olarak tahmin edilirken, bu oranların Kazakistan'da % 10.0, Kırgızistan'da % 6.0, Tacikistan'da % 7.0,Türkmenistan'da % 16.0 ve Özbekistan'da % 4.0 düzeylerinde gerçekleşmesi beklenmektedir.Enflasyon oranı BDT genelinde 2002 yılı tahminleri ortalama yaklaşık % 16 iken Kazakistan ve Kırgızistan'da % 7, Tacikistan'da % 12, Türkmenistan'da % 15 ve Özbekistan'da % 22 düzeylerinde beklenmektedir. (7)

Ülkelerin piyasa ekonomisine uyumu Kazakistan ve Kırgızistan'da daha ileri düzeyde, Türkmenistan ve Özbekistan'da daha az bir düzeyde karma bir süreci göstermiştir.Ancak bazı ülkeler(özellikle Kırgızistan ve Tacikistan)hala ilk ekonomik şokun uzun süren etkisi altındadırlar. Yüksek borçların ağır yükü düşük kişi başına gelirleri ile gelişen ülkelerin en fakir ülkeleri arasında yer almaktadırlar. Piyasa kurumları ve kapasite yapısı bu ülkelerde yavaş ilerlemiştir. (8)

2.Orta Asya Ülkelerinde Sosyal Güvenlik Sistemi ve Sorunları

Sosyal güvenliğin yeni modelleri ve daha geniş bir terimle ifade edilirse sosyal siyasetin kendisi kamu tartışmasının merkezi durumuna gelmiştir. Politik gelişmeler reform programlarının sosyal etkisini ikinci plana itmiştir. (9) Politikacılar geçişin sosyal karışıklıklarını anlamakta güçlük çekmişlerdir. Kısa dönemde, devlet bunların istikrar programlarının ters etkilerini yumuşatmak için müdafaa etmek ve sosyal tansiyonu düşürmek için geniş tedbirler almak zorunda kalmıştır. Bu adımlar yükselen fiyatları dengelemek için yoksulluk yardımlarını kapsamıştır.

a.Demografik Eğilimler ve Sosyal Güvenlik

Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla demografik eğilimler de kötüleşen göstergeler arasında sayılmaktadır.Orta Asya ülkelerinde nüfus artış hızı son on yılda azalan bir eğilim göstermiştir.Doğumlar azalırken bebek ve anne ölümleri artmıştır.Nüfusun artması sosyal güvenlik açısından nüfusun kendini beslemesi için olumlu bir gelişmedir.Sosyal güvenlik sisteminde yardım alanlar yanında katkıda bulunanların sayısı da önemlidir.
Orta Asya ülkeleri genç bir nüfusa sahiptir. UNDP'nin 1995 yılı İnsani Gelişme Endekslerine göre Kırgızistan'da 17 yaşın altındaki nüfusun oranı % 44 18-59 yaş grubundaki nüfusun oranı % 47.7 ve 60 yaşın üstündeki nüfusun oranı ise % 8.3 iken Özbekistan'da 14 yaşın altındaki nüfusun oranı % 43, 15-65 yaş grubunun oranı % 49.2 ve 65 yaşın üstündeki nüfusun oranı ise % 7.7'dir. Nüfus artış hızının düşmesi ve yaşlı nüfusun artması sosyal güvenlik harcamalarının artmasına yol açacaktır.

Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı kırsal kesimde yaşamaktadır. Bu ülkelerde şehirleşme oranı düşüktür. Kentlerde yaşayan nüfusun oranı Kazakistan'da % 44, Kırgızistan'da % 35.6, Türkmenistan'da % 46.4, Özbekistan'da % 49, Tacikistan'da ise 28.7 dir. Türk Cumhuriyetleri arasında şehirde yaşayan nüfusun en yüksek oranı % 53.2 ile Azerbaycan'da bulunmaktadır.Buna karşılık geçiş halindeki gelişmiş Macaristan'da bu oran % 63.7, Polonya'da % 62 düzeylerindedir. (10) Kırsal kesimde yaşayan nüfusun istihdamı ve geliri düzensizidir. Sosyal güvenlik açısından yeterli ve düzenli bir gelire kavuşmak için sanayileşmenin gerçekleştirilmesi ve sanayi ve hizmetler sektörlerinde çalışan nüfusun miktarını artırmak gerekmektedir.Oysa Orta Asya ülkelerinde nüfusun büyük bir kısmı düzensiz istihdamın yaygın olduğu tarım kesiminde çalışmaktadır.

b. Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Yetersizliği ve Finansman Sorunları

Orta Asya ülkelerinde sosyal harcamalar bütçe içinde önemli bir yer tutmasına rağmen geçiş halindeki diğer ülkeler ve BDT ülkelerine kıyasla oldukça düşüktür. Hükümet tarafından yapılan sosyal harcamalar uluslararası standartlara, Orta Avrupa ve hatta Rusya ile kıyaslandığında bile çok düşük kalmıştır.(Tablo 4 ve Tablo 5) Tacikistan Orta Asya standartlarının en gerisinde yer almıştır. (11)

Sosyal güvenlik kapsamı dışında kalanlara bir çeşit gelir yardımı yapılmakta ise de ihtiyaçlar karşılanamamaktadır.Sosyal harcamaların düşük düzeyde olması yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin düşmesine ve hizmet açığının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Yüksek oranlı işsizlik, negatif büyüme ve reel ücretlerdeki düşüşler geçiş ekonomisine sahip ülkelerin yaşadığı istikrar sorunlarıdır. (12) Bu ülkelerin geçiş sürecini olumlu geçirmeleri için uluslararası kurumların ve diğer ülkelerin yardımlarına ihtiyaçları vardır.

c.İstihdam, İşsizlik ve Kayıt Dışı İstihdam

İstihdam neredeyse bütün BDT ülkelerinde azalmıştır. (13) İstihdam azalmaya devam etmektedir.(Tablo 1) Genç nüfusa sahip bu ülkelerde işsizlikte ani artışlar olmuştur. İşsizlerin bir bölümü kayıtlıdır.(Tablo 2) Bu ülkelerde ekonomik durgunluğun yaşanmasıyla iş imkanları azalmıştır.

Finansmanı etkileyen ve gelir kaybına yol açan kayıt dışındaki istihdamdır. Bu bireylerin çoğunluğu, sosyal sigorta korumasından yoksundur. Bunlar gelir ve sağlık risklerine oldukça duyarlıdır. Katkı ile yardımlar arasındaki oransızlık ve kayıt dışı istihdamda büyüme, fonların etkili işlemesini ve verimini olumsuz etkilemiştir. (14)

d. Diğer Ortak Sorunlar

Orta Asya ülkelerinde demokratik kurumlar, sivil toplum ve sosyal sermayenin oluşum süreci yavaştır.Sivil toplumun ve gönüllü kuruluşların güçlenmesine rağmen bazı ülkelerde (özellikle Kırgızistan) ters istikamette gelişmeler olmuştur.Bölgesel işbirliği kurulan bazı kuruluşlara rağmen asgari seviyede olup beş ülke ve liderleri arasında kişisel çekişmeler yaşanmaktadır. (15)

Bütün ülkeler ciddi fakirlik sorunu ile karşı karşıyadırlar.Sovyetlerin dağılmasıyla bu ülkelerde toplam ulusal gelir neredeyse yarı yarıya düşmüştür. Fakirlik, ciddi olarak Tacikistan'da görülmektedir. Bu ülkede insanların % 70-80'i fakirlik sınırında yaşamaktadır.Ayrıca bu ülkelerde eşitsizlikte giderek artmaktadır. (16)

e. Özel Sorunlar

Ülkelerin Ulusal İnsani Gelişme Raporlarına göre diğer önemli sorunları şunlardır:

i.Kazakistan:1970'lerin sonunda ekonomik durgunluk yaşayan Kazakistan'da 1975-1985 arasındaki dönemde bütün eski Sovyetler Birliği'nin ülkeleri arasında en düşük ulusal gelir ve işgücü verimliliğine sahip olmuştur. Bu dönemde sağlık ve eğitime devlet desteği azalmıştır.1980 ortalarında ekonomide yeniden yapılanma ile birlikte sosyal sistem geniş destek görmeye başlamıştır.

ii.Kırgızistan:Kırgızistan'da bazı tüccarlar, çeşitli ülkelerden mal alıp bu ülkede satmakla kendilerini kayıt dışı sektörün şartlarına adapte etmişlerdir. Kırgızistan'da fakirlik sürekli artmaktadır. 1992-1993 dönemi göz önüne alınırsa ortalama gerçek gelir 1/3 oranında azalmıştır.1993'de nüfusun % 24'ü asgari ücretin altında bir gelire sahip olmuştur. (17)

iii.Tacikistan:Tacikistan dağlık bir ülkedir.Birçok yerinde nüfus yoğunluğu düşüktür.Ulaşım ve iletişim diğer ülkelere kıyasla az gelişmiştir.Tacikistan'da, endüstriyel kapasitenin sadece % 30'u kullanılmaktadır. Bu oran Tacikistan'ı BDT'nin en az gelişmiş ülkesi yapmaktadır.Fiyatların kontrolü enflasyonun 1992'de % 7400 ve 1993'te % 1065 olarak gerçekleşmesiyle imkansız hale gelmiştir. Bu gelişmeler, gelirlerde nispi durgunluğun ikiye katlanmasına yol açmıştır.Ücretlerin uzun süre ödenmemesi ya da ödemelerin ertelenmesi ile durum daha da kötüleşmiştir.İşsizlik, özellikle başta kadınlarda olmak üzere artmıştır. Birçok işyeri ve fabrika enerji yokluğu ve diğer nedenlerle kapatılmıştır. Belirgin gizli işsizlik vardır.1993'de 106 bin işçi ödemesiz ayrılırken sadece kayıtlı işsizlerin % 23'ü ( 1994'de % 16'ya düştü) işsizlik yardımı alabilmiştir.

Eğitim ve sağlık hizmetlerinde yaşanan bütçe kesintileri yüzünden öğretmenler ve sağlık personelinin durumu daha da kötüleşmiştir.Satın alma gücündeki düşme özellikle kadınlar ve çocuklarda beslenme yetersizliğine yol açmıştır. Yaşlı ve emekliler, Sovyet döneminde devlet desteğinden yoksun olmakla birlikte düzenli katkılarda bulunmaktan aciz kalmışlardır.İkiye katlanan enflasyonla Emekli Aylığı Fonu'ndaki açıklar büyük oranlara ulaşmıştır.Sosyal korumaya yönelik devlet harcamaları toplam devlet bütçesi içinde 1985'te % 8.7'den 1994'te % 1.4'e düştü.1993'te 784 bin emeklinin ödemeleri bundan oldukça etkilenmiş ve 1994'te ödemeler durdurulmuştur.Özürlü, dul ve yetim, hastalar, güçsüzler, mülteciler ve yaşlılar bu yıkıcı eğilimin etkisi altında hayatta kalabilmek için kendi mal varlıklarını satmak zorunda kalmışlardır.

iv.Türkmenistan:Kadınlarda istihdam oranı geçiş döneminde sürekli yüksek olmuştur.1970 yılında % 39.5 olan istihdam oranı 1993 yılında % 41.2'ye yükselmiştir.Kadınlarda işsizlik oranı ise 1995 yılında % 39.5 olmuştur.Ulusal ekonomideki yapısal değişikliklerden dolayı işsizlik artmıştır.

v.Özbekistan:İyi bir potansiyeli olmasın rağmen geçmişte Sovyetler Birliği'nin en fakir bölgelerinden birisi olmuştur.1989 ve 1993 arasında geçiş döneminde hızlı bir enflasyon yaşanmıştır.1992'den sonra gerçek gelir düşmüştür.Sosyal koruma sisteminin sürdürülmesi bu düşüşün daha fazla olmasını engellemiştir.Özbekistan'da yaşam standartları düşmekte ve fakirlik artmaktadır. (18)

SONUÇ

Sovyetler Birliği'nin dağılmasıyla diğer BDT ülkelerinde olduğu gibi Orta Asya ülkelerinin ekonomik ve sosyal göstergelerinde negatif bir eğilim hızlı bir şekilde kendini göstermiştir.Ekonomik büyüme, üretim ve istihdamdaki düşüşlerle birlikte enflasyon oranlarında hızlı bir artış olmuştur.Ekonomideki kötü eğilimler devletin sosyal sisteme desteğini azaltmıştır.

Geçiş halindeki ekonomilerin sorunları ülkelere göre farklılıklar göstermektedir. Orta Asya ülkeleri ile Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ekonomilerinin sorunlarını birbirinden ayırmak gerekmektedir.Orta Asya ülkeleri, diğer BDT ülkeleri ve Orta ve Doğu Avrupa gibi piyasa ekonomisine geçiş halindeki ülkelere kıyasla daha az gelişmiş ekonomilere sahiptir. Orta Asya ülkelerinde sosyal koruma harcamaları çok düşüktür. Fakirlik giderek artmaktadır.

Orta Asya ülkeleri, aynı coğrafyada yer almasına rağmen birbirlerinden farklı sorunlara ve gelişme eğilimine sahiptirler.Bu bakımdan alınacak tedbirler ülkelere farklılık göstermelidir.Piyasa ekonomisine geçiş halindeki bu ülkelerde şu tedbirler uygulanmalıdır.

• Ekonomik büyümede istikrarın sağlanması ve enflasyonun kontrol altına alınması,
• Piyasa ekonomisine geçiş halinde ekonomide yeniden yapılanma programı ile vatandaşların bundan mağdur olmasını önleyecek eş zamanlı bir sosyal program devreye sokulmalıdır.
• Ülkelerin gelişmesini sağlayacak altyapı yatırımları tamamlanmalıdır.
• İşgücünün eğitimine ve işsizlere vasıf kazandırılmasına önem verilmelidir.Bunun için Dünya Bankası gibi uluslar arası kurumlardan proje desteği sağlanmalıdır.
• İnsani yaşama standartlarının ve sağlık hizmetlerinde kalitenin korunması için sosyal koruma harcamaları artırılmalıdır.

KAYNAKÇA

Çelik, Abdulhalim, Küreselleşme Sürecinde Sosyal Güvenlik Sistemlerinin Dönüşümü, Ankara, 2002

ILO, "Social Security: Issues, Challenges and Prospects", Report VI, International Conference 89th Session :2001, 1.B., Geneva, International

Labour Office,2001, (Çevrimiçi) http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc89/pdf/rep-vi.pdf, 12.9.2001

IMF, Annual Report, 2002, Washington,2002

Linn, Johannes, "Central Asia: Ten Years of Transition", (Çevrimiçi)

http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/

7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument

http://lnweb18.worldbank.org/eca/eca.nsf/General/

7035BF2B6C6043EB85256BA3005E2A5B?OpenDocument, 23 Şubat 2003

Scott, Wolf, "Recent Changes in Social Conditions of Countries in Transition : Eastern Europe, the Baltic States and the Commonwealth of Independent States", UNRISD Discussion Paper No.117, April 2000, http://www.unrisd.org/80256B3C005BCCF9/(search) /B321105A86C37EC880256B67005B758F?

Opendocument&highlight=2,central,asia&fromsearch=yes&query=central+asia,23 Şubat 2003

TİSK, Dünyada Sosyal Güvenlik Alanındaki Gelişmeler ve Türkiye, Ankara, 1994

UNDP, "Human Development Under Transition: Summaries of National Human Development Reports 1995: Europe and CIS, (Çevrimiçi) http://www.undp.org/rbec/nhdr/1996/summary/contents.htm, 22 Şubat 2003

United Nations, World Economic Situation and Prospect 2002, New York, 2002

United Nations : Older Persons in Countries with Economies in Transition: Designing a Policy Response, New York, 1997.
United Nations, Social Situation :1993, Nerw York

Yaman, Şahin, "Türk Cumhuriyetlerinde Ekonomik Reformların 10 Yılı", (Çevrimiçi) http://www.foreigntrade.gov.tr/ead/DTDERGI/ocakozel2002/reform.htm, 21 Şubat 2003